Εισήγηση στο φόρουμ «Ευημερία χωρίς Ανάπτυξη»

(Εισήγηση στο φόρουμ «Ευημερία χωρίς Ανάπτυξη», 20-22/2/2015, Δίκτυο Ηλιόσποροι)
Το κυρίαρχο μοντέλο ανάπτυξης έχει δεχτεί, μεταξύ των άλλων επικριτών του, σφοδρή κριτική και από τις φεμινίστριες για τον τρόπο που εντάσσονται οι γυναίκες σε αυτό. Θα ξεχωρίσω, δυο κυρίως ρεύματα που θα μας βοηθήσουν να βάλουμε τις προτάσεις μας σ’ ένα θεωρητικό πλαίσιο:
• Οι οικοφεμινίστριες όπως η Vandana Shiva, και
• οι φεμινίστριες της πολιτικής οικολογίας οι οποίες ξεκίνησαν από την μελέτη της Γεωγραφίας, με κύρια εκπρόσωπο την Dianne Rocheleau.
Η Vandana Shiva, που κατέχει κεντρική θέση στο διεθνές οικο-φεμινιστικό κίνημα, επικεφαλής του διεθνούς κινήματος SEED FREEDOM για την προστασία των παραδοσιακών σπόρων, αποκαλεί το κυρίαρχο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης «δυσανάπτυξη» (maldevelopment) καθώς «είναι αντίθετο στην ισότητα και την ποικιλότητα» και επιβάλλει το ιδεολογικά κατασκευασμένο πρότυπο του δυτικού, τεχνολογικά αναπτυγμένου άντρα ως ενιαίο μέτρο αξιολόγησης των τάξεων, των πολιτισμών και των φύλων» (V.Shiva, Staying Alive).
Η Vandana Shiva απορρίπτει την «πατριαρχική λογική της εξαίρεσης» των γυναικών από την παραγωγική διαδικασία, υποστηρίζοντας ότι για να επιτύχουμε βιώσιμη ανάπτυξη στον πλανήτη και να βρούμε τη θέση μας ως είδος είναι αναγκαία η δημιουργία ενός κινήματος με διττό στόχο: Την εξάλειψη της καταπίεσης της γυναίκας και της φύσης.
Η Vandana Shiva βλέπει τα δυο αυτά κινήματα ως αλληλένδετα, και υιοθετεί την άποψη ότι η κοσμοθεωρία που ευθύνεται για την περιβαλλοντική υποβάθμιση και την κοινωνική αδικία ευθύνεται επίσης και για την επικράτηση των πατριαρχικών αντιλήψεων, της εκμετάλλευσης των γυναικών και της ανισότητας ανάμεσα στα φύλα. Η έννοια της καπιταλιστικής «ανάπτυξης» όπως έχει επικρατήσει σε παγκόσμια κλίμακα, φέρνει μαζί του νέες μορφές κυριαρχίας στις εξαρτημένες κοινωνίες και υποβάθμιση της γυναικείας εργασίας.
Συνεπώς, η απελευθέρωση των γυναικών δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς τον ταυτόχρονο αγώνα για τη διάσωση και την απελευθέρωση όλων των μορφών ζωής στον πλανήτη από αυτές τις πατριαρχικές, καπιταλιστικές οπτικές.
Είναι αναγκαία μια εναλλακτική κοσμοθεωρία που θα βασίζεται στη συντροφικότητα και τη συνεργασία, ενώ για την απελευθέρωση των γυναικών και του περιβάλλοντος θα πρέπει να δοθεί ένας διαφορετικός ορισμός στις έννοιες «ελευθερία», «γνώση» και «πρόοδος», από αυτούς τους ορισμούς που έχουν επικρατήσει στη δυτική κουλτούρα, από τον Διαφωτισμό μέχρι σήμερα.
Η Φεμινιστική Πολιτική Οικολογία είναι ένα σχετικά νέο και εξελισσόμενο πλαίσιο ανάλυσης που εξοπλίζει τις φεμινίστριες και τους οικολόγους με ένα εργαλείο το οποίο συνδυάζει τη φεμινιστική θεωρία με την πολιτική οικολογία, με στόχο την κατανόηση της σπουδαιότητας του φύλου, όταν εξετάζονται θέματα διαχείρισης των φυσικών πόρων και της βιώσιμης ανάπτυξης, καθώς βασική διαπίστωση τους είναι ότι υπάρχουν διαφορές μεταξύ των φύλων στον τρόπο που αντιμετωπίζουν τη σχέση τους με το περιβάλλον και το οικοσύστημα. Επιπλέον, δίνουν έμφαση σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων για το περιβάλλον σε κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο, οι οποίες διαμορφώνουν τις περιβαλλοντικές πολιτικές και πρακτικές. Η Φεμινιστική Πολιτική Οικολογία εστιάζει στις σχέσεις εξουσίας που επηρεάζουν τη διαμόρφωση περιβαλλοντικής πολιτικής, μέσα από το πρίσμα της ανάλυσης του φύλου.
Κατά συνέπεια, το φύλο αποδεικνύεται ότι είναι ένας κρίσιμος παράγοντας στον καθορισμό της πρόσβασης και του ελέγχου των διαθέσιμων φυσικών πόρων, των αποφάσεων που αφορούν το περιβάλλον και τις τεχνολογίες, σε στενή σχέση και αλληλεπίδραση με την κοινωνική τάξη, τη φυλή, την κουλτούρα και την εθνότητα.
Επιπλέον, άντρες και γυναίκες, στην προσπάθειά τους να διαχειριστούν το οικοσύστημα, έχουν συσσωρεύσει γνώση διαφορετική, που συνδέεται με το φύλο τους, τις πρακτικές του και τους διαφορετικούς τρόπους έκφρασης του.

Με βάση τις παραπάνω διαπιστώσεις και μια συνθετική προσέγγιση μπορούμε να καταλήξουμε σε ένα σύνολο προτάσεων που αφορούν:
Την ισότιμη εκπροσώπηση των γυναικών στα κέντρα λήψης των αποφάσεων
Η σημερινή κρίση έδειξε πως οι αλληλέγγυες δομές που ξεφυτρώνουν καθημερινά στα αστικά κέντρα υποστηρίζονται στην πλειοψηφία τους από τις γυναίκες, τις γυναίκες που εργάζονται με ομαδικό πνεύμα, επιτυγχάνοντας σπουδαία αποτελέσματα με πενιχρά μέσα. Παρόλα αυτά, η συμμετοχή τους στον πολιτικό δημόσιο χώρο είναι εμφανώς υποβαθμισμένη, καθώς έρχονται αντιμέτωπες με θεσμικά και κοινωνικά εμπόδια.
Οι γυναίκες στην Ελλάδα έχουν ανεπαρκή εκπροσώπηση στα κέντρα λήψης αποφάσεων του τοπικού, του περιφερειακού και του κεντρικού κράτους, ιδιαίτερα όσο ανεβαίνουμε την κλίμακα της ιεραρχίας. Την ίδια ώρα, σε άλλες χώρες της Ευρώπης οι γυναίκες παρουσιάζουν ικανοποιητική συμμετοχή στα δημοτικά και περιφερειακά συμβούλια, συμμετοχή που εμφανώς ξεπερνάει την αντίστοιχη στα εθνικά κοινοβούλια.
Η τοπική αυτοδιοίκηση αποτελεί το πιο πρόσφορο έδαφος για την ενθάρρυνση των γυναικών να συμμετέχουν στην διαμόρφωση των κανόνων διαβίωσης στην πόλη τους και την επίλυση προβλημάτων που συνδέονται με την καθημερινότητά τους, όπως είναι οι συνθήκες υγιεινής, η διαχείριση των απορριμμάτων, η υγεία, η κοινωνική πρόνοια και η φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωμένων, η μετακίνηση των πολιτών, η ατμοσφαιρική ρύπανση, κ.ά.
Οι γυναίκες μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά, εφόσον διαμορφωθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις που θα ενθαρρύνουν τη συμμετοχή τους στα κοινά και την πρόσβασή τους στα κέντρα λήψης των αποφάσεων, με διαδικασίες προσαρμοσμένες στις ανάγκες και τις επί μέρους υποχρεώσεις τους, που να ενθαρρύνουν τη συμμετοχή τους στο κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι της τοπικής κοινωνίας.
Η συμμετοχή των γυναικών στα δημοτικά ή τα περιφερειακά συμβούλια μπορεί να φέρει την αλλαγή στον τρόπο λειτουργίας του τοπικού κράτους, καθώς η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι αυτό αποτελεί δημόσιο χώρο περισσότερο προσιτό στις γυναίκες, σε σύγκριση με την κεντρική πολιτική αρένα. Η αυξημένη εκπροσώπηση του γυναικείου φύλου εκεί όπου αποφασίζονται και διαμορφώνονται οι πολιτικές και οι υπηρεσίες, μπορεί να βοηθήσει να ακουστούν οι φωνές και οι προσδοκίες των γυναικών και να γίνουν σεβαστές από τις αρχές της τοπικής κοινωνίας. Παράλληλα, οι γυναίκες μπορούν να δράσουν ως καταλύτες στη διαδικασία της αλλαγής και στην βελτίωση των υφιστάμενων συνθηκών διαβίωσης. Είναι ρεαλιστική πρόταση λοιπόν να επιβληθεί καταρχήν στην τοπική και περιφερειακή αυτοδιοίκηση η ισότιμη εκπροσώπηση των γυναικών σε ίσα ποσοστά με τους άνδρες, στην πρώτη αναθεώρηση του νομοθετικού πλαισίου για την τοπική αυτοδιοίκηση.
Η τοπική αυτοδιοίκηση μπορεί να αποτελέσει με τις πολιτικές της για gender mainstreaming το εργαλείο μετουσίωσης της τοπικής κοινωνίας σε κοινωνία ισότιμη και κοινωνικά δίκαιη. Για να επιτύχουμε όμως την ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στα κοινά, χρειάζεται να αμφισβητηθούν τα στερεότυπα και οι πρακτικές που οδηγούν στη διάκριση των γυναικών και στη συνακόλουθη περιθωριοποίησή τους. Και αυτό μπορεί να γίνει μόνο με ειλικρινή και διαρκή προσπάθεια για την ευαισθητοποίηση του κοινού και την εκπαίδευση των παιδιών και των εφήβων σε πολιτικές και πρακτικές που θα στοχεύουν στην εξάλειψη των διακρίσεων και των προκαταλήψεων κατά των κοριτσιών και των γυναικών.
Την οικονομική ενδυνάμωση των γυναικών στο πλαίσιο της κοινωνικής / συνεργατικής οικονομίας
Με στόχο την επαγγελματική αποκατάστασή τους και την οικονομική τους ενδυνάμωση, οι γυναίκες μπορούν να ενθαρρύνονται να εμπλακούν σε συνεργατικά σχήματα κοινωνικής οικονομίας στα πλαίσια της τοπικής οικονομίας. Η πολιτεία σε τοπικό ή σε περιφερειακό επίπεδο πρέπει να ενθαρρύνει την επαγγελματική αποκατάσταση των γυναικών με ευκαιρίες απασχόλησης και πολιτικές ίσων ευκαιριών σε περιβάλλον φιλικό προς αυτές, με άξονες:
Τη συσσωρευμένη γνώση που συνδέεται με το φύλο – την τέχνη της επιβίωσης που οι γυναίκες σε τοπικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο γνωρίζουν και χρησιμοποιούν για να διατηρήσουν και να προστατεύσουν το περιβάλλον γύρω τους. Την αξιοποίηση των γνώσεων, δεξιοτήτων και εμπειριών των γυναικών στην διαχείριση των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος και στη διατήρηση και μετάδοση πολιτισμικών στοιχείων σε τοπικό, περιφερειακό ή εθνικό επίπεδο.
Οι γυναίκες μέσα από συνεργατικά σχήματα και γυναικείους συνεταιρισμούς σε όλη την Ελλάδα έχουν αποδείξει τις δυνατότητές τους να συνεργαστούν σε συνθήκες κοινωνικής οικονομίας. Όμως οι γνώσεις τους και οι εμπειρίες τους σε θέματα διατροφής και ασφάλειας της τροφής, τοπικής γαστρονομίας, παρασκευής και συντήρησης τροφίμων με παραδοσιακές μεθόδους, καλλιέργειας, συλλογής και επεξεργασίας βοτάνων της μεσογειακής χλωρίδας, έρευνας και καταγραφής τοπικών πολιτισμικών χαρακτηριστικών έχουν αξιοποιηθεί τμηματικά και κατά περίπτωση. Είναι καιρός να γίνει συστηματική καταγραφή και αξιοποίηση της συσσωρευμένης γνώσης και εμπειρίας των γυναικών στην διαχείριση, παραγωγή και μεταποίηση των προϊόντων του τοπικού οικοσυστήματος.
Για να ενθαρρυνθούν οι γυναίκες να συμμετέχουν σε συνεργατικά σχήματα πρέπει να δημιουργηθούν δομές ενδυνάμωσης και ενίσχυσης της αυτοπεποίθησης τους σε σχέση με την διάθεση και προώθηση των προϊόντων και των υπηρεσιών τους. Τόσο η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων (ΓΓΙΦ) όσο και το Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (ΚΕΘΙ) θα πρέπει να εργαστούν συστηματικά προς αυτή την κατεύθυνση με προγραμματικές συμβάσεις για την δημιουργία γραφείων συμβούλων σε επίπεδο περιφέρειας τουλάχιστον.
Τον ρόλο των γυναικών στην «οικονομία της φροντίδας»
Στο σημερινό οικονομικό μοντέλο ανάπτυξης είναι ριζωμένες πολλές παράμετροι ανισότητας ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες οι οποίες πρέπει να φωτιστούν και να αντιμετωπιστούν με δραστικές αλλαγές.
Γυναικεία απασχόληση
Παρότι η νομοθεσία προβλέπει την ίση αμοιβή ανδρών και γυναικών, οι αποκλίσεις στην πραγματική οικονομία είναι μεγάλες, με την ψαλίδα να ανοίγει δραματικά τα τελευταία 5 χρόνια εις βάρος των γυναικών. Προτείνεται η στοχευμένη μέριμνα των ελεγκτικών μηχανισμών του κράτους για την εξάλειψη της έμφυλης ανισότητας στις αμοιβές.
Απλήρωτη εργασία των γυναικών
Οι γυναίκες στην χώρα μας είναι περισσότερες από τον μισό πληθυσμό (5.484.000 γυναίκες, 5.303.690 άνδρες κατά την τελευταία απογραφή του 2011), κάνουν το μεγαλύτερο μέρος της απλήρωτης εργασίας, είναι επιφορτισμένες με πολλαπλούς ρόλους στην οικογένεια, στον επαγγελματικό στίβο και στην τοπική κοινωνία. Πάγιο αίτημα του γυναικείου κινήματος είναι η ενσωμάτωση της οικονομίας της φροντίδας (φροντίδας των άλλων), που βασίζεται κυρίως στην απλήρωτη εργασία των γυναικών, στην κύρια οικονομία (συνυπολογισμός στον ΑΕΠ), λιγότερες ώρες εργασίας για τα άτομα που προσφέρουν φροντίδα, μέτρα μέσα στα πλαίσια του κοινωνικού κράτους και εκστρατείες ευαισθητοποίησης του κοινού, με στόχο την ενθάρρυνση των ανδρών να συμμετέχουν στην φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωμένων.
Το μέλλον για να είναι βιώσιμο απαιτεί αλλαγή στον τρόπο σκέψης, ανατροπή των στερεότυπων, διαφορετικά μοντέλα διακυβέρνησης που να στηρίζονται στη συνεργατικότητα και την κοινωνική αλληλεγγύη ανάμεσα σε διαφορετικές κατηγορίες πολιτών, ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες. Η κοινωνία των πολιτών πρέπει να έχει ενεργό ρόλο, άποψη και ζωτικό χώρο έκφρασης για τη διαμόρφωση των πολιτικών και των σχεδιασμών σε τοπική και εθνική κλίμακα. Η ισόρροπη συμβίωση του ανθρώπου με το περιβάλλον συνεπάγεται και την ισόρροπη συνύπαρξη ανδρών και γυναικών τόσο στο οικοσύστημα όσο και στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Χριστίνα Κούρκουλα
Μέλος Συντακτικής Επιτροπής της ηλεκτρονικής φεμινιστικής εφημερίδας, ΤΟ ΜΩΒ
Πηγές
• Shiva, Staying Alive,(2010), South End Press ISBN 978-0-89608-793-4
• Dianne Rocheleau, Barbara Thomas-Slayter, EstherWangari (eds) – Feminist Political Ecology, Routledge
• Χριστίνα Κούρκουλα – Η Γυναίκα στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, ηλεκτρονική φεμινιστική εφημερίδα ΤΟ ΜΩΒ (tomov.gr)